Xatarli hamkorlik

kaztag.kz sayti fotosurati

Shanxay hamkorlik tashkilotining yaqinda yakunlangan sammiti nafaqat Markaziy Osiyo mamlakatlari, balki butun dunyo uchun yangi istiqbollarni belgilab berdi. Ba’zilar, bu mavjud dunyo tartibini o‘zgartirish taklifiga aylandi, deb hisoblashadi. Bu taxminlar bejiz emas: sammit chog‘ida XXR raisi Si Szinpin Global boshqaruv tashabbusini ilgari surdi, xususan, Prezident Putin buni qo‘llab-quvvatladi.

Mutaxassislar bu tashabbusni Xitoyning jahon siyosatiga bo‘lgan qarashlarini o‘zgartirish sifatida qabul qilishdi. Shunday qilib, Oliy Iqtisodiyot maktabining keng qamrovli Yevropa va xalqaro tadqiqotlar markazi direktori Vasiliy Kashinning so‘zlariga ko‘ra, Xitoyning yangi tashabbusi maqsadi xalqaro maydondagi global institutlar va xulq-atvor qoidalarini bosqichma-bosqich o‘zgartirish, mohiyatan Xitoy g‘oyalari va manfaatlariga ko‘p va kam emas, balki mos keladigan yangi xalqaro tartibni shakllantirishdan iborat.

Kuzatuvchilarning fikricha, SHHT deklaratsiyadan institutsionalizatsiya va doimiy faoliyat yurituvchi organlar yaratish davriga o‘tmoqda. Jumladan, Toshkentda joylashgan Xavfsizlik muammolari va tahdidlariga qarshi kurashish universal markazi va Dushanbedagi SHHTning Narkotiklarga qarshi kurash markazi shular jumlasidandir.

Si Szinpinning yangi g‘oyalari G‘arbda xavotir ila kutib olindi. Ba’zilar buni hatto Shanxay Hamkorlik Tashkilotini BMT bilan almashtirishga urinish sifatida ko‘rdilar. Bunday shubhalarni, albatta, xitoylarning o‘zlari ham, Rossiya kabi strategik ittifoqchilari ham darrov rad etadi. Biroq, so‘nggi sharoitlarni, xususan, Hindistonning Xitoy bilan hamkorlik qilishga tayyorligini hisobga olsak, G‘arbga qarshi harakat qiladigan Xitoyga asoslangan dunyo g‘oyasi unchalik fantastik ko‘rinmaydi.

Aynan qanday qilib bunday dunyo mavjud bo‘lishi mumkinligini Xitoy va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi so‘nggi yillarda paydo bo‘lgan munosabatlar modeli asosida tushunish mumkin. Bu misol Osmonosti imperiyasining iqtisodiy, siyosiy va gumanitar amaliyotlarini aniq ko‘rsatadi — hech bo‘lmaganda xitoylik bo‘lmaganlar ularni ko‘radi.

Kommunistlar ijrosidagi mustamlakachilik

1990-yillari Rossiya, shubhasiz, Markaziy Osiyoning asosiy iqtisodiy va siyosiy hamkori bo‘lgan. Sovet davridan qolgan odatga ko‘ra, u metropoliya sifatida qabul qilingan va mintaqadagi respublikalar viloyatlarga o‘xshash narsa edi. Siyosatda, iqtisodda va hatto kundalik hayotda huquqiy va haqiqiy mustaqilliklariga qaramay, ular doimo Moskvadan ko‘z uzishmagan.

Kulgili holatlar ham bo‘lgan. Masalan, 1990-yillari Qozog‘istondagi do‘konlarda Xitoy yig‘ma kompyuterlari o‘ta qimmat narxlarda sotilgan. Sababi, bu kompyuterlarni Xitoydagi rus sotuvchilari sotib olib, Moskvaga olib ketishgan, u yerda qozog‘istonlik tadbirkorlar sotib olib, Qozog‘istonga olib kelishgan. Va bu ularni Xitoydan Qozog‘istonga to‘g‘ridan to‘g‘ri import qilish o‘rnida bo‘lgan.

Sovet yillari merosi shunchalik ahamiyatli bo‘lganki, 1990-yillarning oxirida qozoq yosh ziyolilari butun umri davomida faqat rus tilida gaplashgani va o‘qiganligi sababli o‘z ona tilini bilmasligi to‘satdan ma’lum bo‘lgan. O‘sha yillari Qozog‘istondagi yirik kompaniyalarning yuqori boshqaruvida qozoqcha gapiradigan birorta ham odam bo‘lmagan. Yosh ziyolilar va intelektual mutaxassislar orasida qozoq tilini o‘rganish harakati boshlangan. Kutilmagan hodisalar yuz bergan. Shunday qilib, viloyat ahli, qishloqdan kelgan odamlar yoshlarning adabiy tilini «haqiqiy qozoqcha emas», deya masxara qilishgan.

Yillar o‘tdi, Rossiya mintaqada o‘zining siyosiy va iqtisodiy rejalarini amalga oshirishda davom etdi. Xitoy boyib bordi va asta-sekin Markaziy Osiyoga ta’sirini kuchaytirdi. Dastlab Xitoyning mintaqadagi siyosati juda oddiy maqsadlarga asoslangan edi. Ular 2004 yili xitoylik ekspertlar, xususan, Shanxay hamkorlik tashkiloti ilmiy-tadqiqot instituti direktori o‘rinbosari Li Lifan va Lanchjou universitetining Markaziy Osiyo instituti xodimi Ding Shiu tomonidan qanday shakllantirilgan: «Uzoq davom etgan izlanish va puxta tayyorgarlik natijasida Pekinning Markaziy Osiyoga nisbatan strategiyasi aniqlandi. U birinchi navbatda Markaziy Osiyo resurslarini o‘zlashtirish sohasida yo‘naltirilgan». (Almanax «Kitay v mirovoy i regionalnoy politike. Istoriya i sovremennost». Vipusk XIII (spetsialniy). IDV RAN, 2008. Str. 148 (Almanax «Xitoy jahon va mintaqaviy siyosatda. Tarix va zamonaviylik». XIII soni (maxsus). IDV RAN, 2008. 148-bet)).

Maqsadlar, ular hozir aytganidek, neokolonialistik bo‘lgan. Umuman olganda, XX asrda Xitoy, kommunistik ritorikaga qaramay, mustamlakachilik yo‘lini tutganligi aniq. Buni qoralash qiyin: xitoylar XX asr kataklizmlari — imperiya qulashi, fuqarolar urushi va yapon istilosidan keyin mamlakat tushib ketgan tubsizlikdan chiqib ketishi kerak edi. Mao Szedunning «Buyuk sakrash», «Madaniy inqilob» va boshqa mafkuraviy kampaniyalari ham Xitoyga barqarorlik qo‘shmadi. Den Syaopinning islohotlari vaziyatni biroz yaxshiladi, ammo XXR nafaqat rivojlangan G‘arb davlatlaridan, balki o‘rtacha farovon jamiyat deb ataladigan jamiyatdan — Den Syaopin oldiga qo‘ygan maqsaddan hali juda uzoq edi.

O‘shanda boyib ketishning eng oddiy va eng tez yo‘li chet el resurslarini o‘zlashtirish bo‘lib tuyulardi. 2000-2010 yillari Xitoyning Markaziy Osiyoga nisbatan siyosati ana shu yerdan kelib chiqqan.

Si Szinpin «Xitoy – Markaziy Osiyo» sammitida. Qozog‘iston prezidenti matbuot xizmati fotosurati

O‘sha paytda mintaqa davlatlari nafaqat tabiiy resurslar va tabiiy monopoliyalar bilan faol savdo qildilar, balki Xitoydan kreditlar ham oldilar. Bu ularga darhol foyda keltirdi, ammo uzoq muddatda bu jiddiy muammolar, jumladan suverenitetni yo‘qotish tahdidini yuzaga keltirdi. Hech bo‘lmaganda, ba’zi siyosatshunoslar va milliy ijtimoiy-siyosiy harakatlar vakillari bunga ishonishdi.

Doim kimdir yuqorida bo‘ladi

Xitoy bilan hamkorlikning yaqqol afzalliklariga qaramay, xitoyfobiya Markaziy Osiyo mamlakatlarida, birinchi navbatda Qozog‘iston va Qirg‘izistonda kuchaya boshladi. Buning bir qancha sabablari bor edi, jumladan, xitoylar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan jung‘orlar bilan urushdan tortib, Xitoy o‘z hududidagi ayrim milliy ozchiliklarni, jumladan, qozoq va qirg‘izlarni kamsitganligi bilan bog‘liq siyosiy sabablar.

Biroq, xitoyfobiyaning eng aniq sababi, ehtimol, XXRning o‘z kompaniyalari ishlayotgan rivojlanayotgan hududlardagi siyosati edi. Markaziy Osiyoda o‘z korxonalarini yaratishda xitoyliklar odatda xitoylik ishchilarni olib kelib, mahalliy aholini orzu qilgan ishlaridan mahrum qilishgan. Agar mahalliy aholi Xitoy korxonalarida ishlagan bo‘lsa, ular ikkinchi darajali fuqarolar hisoblangan — hech bo‘lmaganda, ular Xitoy boshliqlarining muomalasini shunday talqin qilishgan. Mahalliy xalq nazdida ularning yurtini begona madaniyatli xitoyliklar egallab, tabiiy boyliklaridan foyda ko‘rishayotgan edi.

Qozog‘istonlik oddiy aholining noroziligi 2016-2020 yillardagi Xitoyga qarshi namoyishlarda namoyon bo‘ldi. Eng kuchli to‘lqin 2019 yilning kuzida Janao‘zen shahrida boshlangan. Mahalliy aholi Xitoy bilan qo‘shma korxonalar qurishga qarshi chiqdi va hukumatni Xitoydan emas, G‘arbdan kredit olishga chaqirdi. Keyin poytaxtda va bir qator yirik shaharlarda Xitoy ekspansiyasiga qarshi mitinglar bo‘lib o‘tdi.

Xitoyliklarning mahalliy aholiga nisbatan beparvo va takabbur munosabati olovga moy qo‘ydi, mahalliy aholi esa, tabiiyki, bunga chidashni xohlamadi. Albatta, Sovet Ittifoqi davrida titulli rus millatining milliy ozchiliklarga munosabati ham ko‘p yaxshi emasdi, ammo o‘sha yillarda yagona sovet xalqi doirasida barcha xalqlarning teng huquqliligi haqidagi rasmiy siyosat olib borilgan. Gruzinlar, armanlar, chukchalar va boshqalar haqida ancha haqoratli hazillar aylanib yurgan, ammo odamlar hali ham bir mamlakatda yashashlarini tushunishgan. Buning fonida turli xalqlar vakillari o‘rtasida yaxshi ish munosabatlari va hatto do‘stlik hukm surgan. Albatta, ksenofobiya ham mavjud edi, lekin ko‘pincha u «gorizontal» xususiyatga ega edi: biz ulardan qo‘rqqanimiz uchun yaxshi ko‘rmaymiz yoki shunchaki ular begona va ulardan nima kutishni bilmaysan. Lekin u sovet mafkurasi asosida qurilgan umumiy muloqot tili va umumiy madaniy zamin bilan qisman tenglashtirildi. Qanday bo‘lmasin, ksenofobiyaning haddan tashqari ko‘payishiga yo‘l qo‘yilmasdi — KPSSning boliqni ko‘rib turadigan ko‘zi buni diqqat bilan kuzatib borardi.

Xitoyliklar bilan hamma narsa boshidanoq boshqacha edi. 2000-yillari ular Markaziy Osiyo respublikalari yerlariga xo‘jayin bo‘lib kelib, mahalliy aholiga past nazar bilan qaray boshlashdi. Biroq, nafaqat oddiy xitoylik ishchilar va tadbirkorlar shunday yo‘l tutishdi. 2016 yili Ostona Xitoy fuqarolari uchun viza tartibini kuchaytirganini yoqtirmagan Xitoyning Qozog‘istondagi o‘sha paytdagi elchisi Chjan Xanxuey tom ma’noda portlab: “Bu juda qo‘pollik, bu xo‘rlik! Qozoqlar kimlar bilan bunday munosabatda bo‘layotnini tasavvur qilishyaptimi o‘zi?», — degandi.

Shunisi e’tiborga loyiqki, xitoyliklarning boshqa millat va xalqlar vakillariga nisbatan bunday munosabati ma’lum tarixiy sabablarga ega.

Birinchi va asosiysi xitoyliklar uchun oddiy bo‘lgan iyerarxiya, bu ularning butun madaniyatiga singib ketgan. An’anaga ko‘ra, bu yerda teng huquqli sheriklikning yo‘q edi; munosabatlarda bir tomon yoki bir kishi har doim boshqasidan ustun turadi. Bu oilaviy munosabatlarga ham tegishli: xitoy tilida, masalan, «aka» so‘zi deyarli hech qachon alohida ishlatilmaydi, aka har doim yo katta yoki kichik bo‘ladi, opa-singillar uchun ham xuddi shunday. Hatto Osmonosti imperiyasidagi bobo va buvilar ham bir-biriga teng emas: ota tomonidagi ajdodlar ona tomondan qaraganda muhimroq va ahamiyatliroq hisoblanadi.

Bu fenomen ming yillar davomida shakllanib kelgan. Dastlab, bu ajdodlarga xizmat qilish kulti bilan bog‘liq bo‘lgan, qachonki ularga oiladagi eng katta erkak qurbonlik keltirgan. Keyinchalik, bu tartib Konfutsiy falsafasi tomonidan mustahkamlangan, u «syao» tushunchasini shakllantirgan — farzandlik taqvosi va kichikning kattaga bo‘ysunishi. Bu tizim odatda oila ichidagi munosabatlarni, pastning yuqoriga bo‘ysunishini va xitoylarning o‘ziga ko‘ra, «fumu», ya’ni butun Xitoy xalqining otasi va onasi bo‘lgan suverenga bo‘ysunishni o‘z ichiga oladi.

Hanlar va musulmonlar

Xitoyliklarga ko‘ra, ular Markaziy Osiyoga o‘z loyihalari va pullari bilan kelganlarida o‘zlarini boshliqlar, mahalliy aholini esa qo‘l ostidagilar mavqeida ko‘rishgan. Qo‘l ostidagilar, tabiiyki, o‘z boshliqlariga bo‘ysunishga va ularga pastdan yuqoriga qaragandek qarashga majbur edilar.

mintrudtuva.ru sayti fotosurati

Shuni ta’kidlash kerakki, xitoyliklar «syao»sining o‘ziga xos xususiyati — itoatkorlik va hurmat evaziga boshliqning bo‘ysunuvchiga nisbatan homiylik va himoya qilishidir. Biroq, bu qoida Markaziy Osiyo aholisiga to‘g‘ri kelmasdi — ya’ni, xitoyliklar dunyoqarashining o‘ziga xosligi tufayli.

Qadimgi xitoylar tasavvuriga ko‘ra, yer kvadrat shaklida bo‘lib, uning tepasida dumaloq osmon bor. Osmon o‘zi bilan yopib turgan hudud Osmonosti imperiyasi deb ataladi. Uning markazida donishmand, yuksak madaniyatli va madaniyatli xitoyliklar yashaydi. Ularning chekkalarida, osmon bilan bir oz qoplangan yoki umuman qoplanmagan, turli darajadagi vahshiylikka ega varvarlar yashaydi.

Va, albatta, bu g‘oya arxaik bo‘lsa-da, xitoyliklar hali ham o‘z vatanini koinotning markazi degb bilishadi. Varvar xalqlari har doim ham madaniyatli munosabatda bo‘lishga loyiq emas va ularga homiylik va himoya berishni xitoylarning o‘zlari hal qiladilar. Axir, ular allaqachon o‘z resurslari va xizmatlari uchun pul olishgan, shuning uchun ularga yana nima kerak?

Markaziy Osiyo xalqlarining tarixan islom diniga e’tiqod qilgani vaziyatni murakkablashtirdi. Xitoyliklar uzoq vaqtdan beri Islom bilan juda noaniq munosabatlarga ega. Bir tomondan, Xitoyda islomga e’tiqod qiluvchi etnik ozchiliklar uzoq vaqtdan beri yashaydi; ular odatda «xuey» so‘zi bilan ataladi. Boshqa tomondan, o‘rtacha xitoyliklar cho‘chqa go‘shtini (Xitoydagi asosiy go‘sht) iste’mol qilishdan, sharob ichishdan bosh tortgan va Qur’on tomonidan taqiqlangan odamlar va hayvonlar tasvirlarini aks ettiruvchi rasmlarga salbiy munosabatda bo‘lgan musulmonlarga shubha bilan qarashadi. Bundan tashqari, o‘rta asrlarda musulmonlar savdo va moliyaviy ishlarda juda omadli bo‘lishgan, bu xitoylar orasida hasadni keltirib chiqargan va ko‘plab o‘zaro tushunmovchiliklarga sabab bo‘lgan.

Biroq, titulli xitoylik xan xalqining musulmon xueyga nisbatan o‘zaro dushmanligi sabablarini topish unchalik qiyin emas. Afsonaga ko‘ra, imperator Tunchji (1861-1875) xan xueylarni faqat xuey bo‘lgani uchun mensimasligini aytgan. Bu musulmonlarni xafa qilgan va ranjitgan. Ular o‘zlarining ijtimoiy ahamiyatini himoya qilish uchun xanlarni mojarolarga va hatto janglarga qo‘zg‘atganlar. Shu bilan birga, hukmron Manchjur sulolasi o‘zaro to‘qnashuvlar tufayli zaiflashib, g‘azabini imperator hokimiyatiga qaratmagani uchun Xan va Xueyni qo‘shimcha ravishda bir-biriga qarshi qo‘ygan.

Ehtimol, bizning davrimizda xitoyliklar xueyga nisbatan shubhali munosabatini ongli yoki ongsiz ravishda Markaziy Osiyo xalqlariga qaratgan. Qanday bo‘lmasin, xitoyliklar va mahalliy aholi o‘rtasidagi munosabatlarda takabburlik va mensimaslik ko‘pincha o‘rin oladi.

Biroq, Markaziy Osiyo bu jihatdan yagona emas. Xitoyliklar deyarli barcha chet elliklarga xuddi shunday munosabatda bo‘lishadi, ya’ni ularni varvar deb bilishadi. Bunday munosabat ziyoli xitoylar tomonidan qo‘llanilmasligi aniq: ular har bir xalq va har bir davlatning o‘ziga xos madaniyati va o‘ziga xosligi borligini tushunadi, shuning uchun ham ularni mensimaslikka asos yo‘q. Biroq, Xitoy ziyolilardan iborat emas va oddiy xitoylik chet ellik vahshiylardan ustunligini his qilgan holda o‘zini mamnun sezadi.

Shuni ta’kidlash lozim, bu namoyish samimiy bo‘lishi mumkin: Xitoy aholisi faqat ularda haqiqiy madaniyat va haqiqiy sivilizatsiya borligiga ishonishadi. Agar siz xitoylik odam bilan yaqin aloqada bo‘lsangiz, u sizga venxua — madaniyatni o‘rganishingiz kerakligini aytadi. Albatta, bu yerda gap sizning vahshiy madaniyatingiz haqida emas, balki haqiqiy, ya’ni xitoy madaniyati haqida ketmoqda

Yumshoq kuchga ishonish mumkinmi?

Osmonosti imperiyasi bilan chegaradosh davlatlar fuqarolarini tashvishga soladigan fobiyalar orasida iqtisodiyotning begonalar tomnidan egallab olinishi va hududni yo‘qotish qo‘rquvi bor. Bunga hech qanday asos yo‘q, deb aytib bo‘lmaydi.

SSSR parchalanganidan so‘ng Xitoy bilan chegaradosh Markaziy Osiyo davlatlarida chegara muammolari paydo bo‘la boshladi. Ular, ayniqsa, Xitoy bilan eng uzun chegaraga ega bo‘lgan Qozog‘iston misolida yaqqol namoyon bo‘ldi — 1740 km. Biroq, 1999 yilga kelib, qizg‘in muzokaralar natijasida Xitoy-Qozog‘iston chegarasini delimitatsiya qilish jarayoni yakunlandi. Shartnomalarga ko‘ra, bahsli hududning 407 km² Xitoyga o‘tgan, 537 km² esa Qozog‘istonda qolgan.

1999-yilga kelib Xitoy-Qirg‘iziston chegarasi ham nihoyat delimitatsiya qilindi. Ikki kelishuv shartlariga ko‘ra, Qirg‘iziston 5 ming gektarga yaqin bahsli yerlarni Xitoyga o‘tkazib berdi.

Bu borada eng qiyin vaziyat Xitoy va Tojikiston o‘rtasida bo‘lgan. Xitoy TBAV (Tog‘li Badaxshon avtonom viloyati) hududidagi umumiy maydoni 20 ming kvadrat kilometrdan ortiq bo‘lgan uchta bahsli hududga da’vo qilgan. Turli manbalarga ko‘ra, Xitoyga mingdan bir yarim ming kvadrat kilometrgacha berilgan. Biroq, Xitoy haligacha o‘z talablarini zudlik bilan va so‘zsiz bajarishni talab qilmagan: Tojikiston Xitoy oldidagi qarzini to‘lash uchun bahsli hududlardan voz kechish tajribasiga ega.

Biroq Xitoyning Markaziy Osiyo mamlakatlariga nisbatan hududiy da’volari ancha qadim izdiz otgan.

Ma’lumki, mo‘g‘ullar bir vaqtlar Xitoyning sharqiy qismidagi ulkan hududlarni egallab olishgan. Ammo o‘sha davrdagi mo‘g‘ul xonlari shunchaki mo‘g‘ullar emas, ular Xitoy Yuan sulolasining imperatorlari edi: Xubilayxondan To To‘g‘on Temurgacha. Shunday qilib, bir necha asrlar ilgari hozirgi Markaziyya Osiyo hududi Xitoy-Mo‘g‘ullar imperiyasiga tegishli bo‘lgan. Hozirgi Xitoy fuqarosi buni juda yaxshi biladi va vaqti-vaqti bilan shaxsiy suhbatlarda yoki tematik forumlarda bu haqda eslatib qo‘yish imkoniyatini qo‘ldan boy bermaydi. Rasmiy ravishda, albatta, Xitoy rahbariyati bunday gaplarni qo‘llab-quvvatlamaydi.

Biroq, yerlarni olib qo‘yish shart emas — ularni ijaraga olish va hatto sotib olish mumkin. Va yaqinda Xitoy deyarli shunday imkoniyatga ega edi.

Qozog‘istonliklar 2016 yili Yer kodeksiga kiritilgan o‘zgartirishlarga qarshi butun mamlakat bo‘ylab ommaviy mitinglar to‘lqini qanday tarqalganini yaxshi eslashadi. Ushbu tuzatishlar qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarni, shu jumladan chet elliklarga uzoq muddatli ijaraga berish va sotish imkonini bergan. O‘shanda qozoqlar muhim hududlarning Xitoy nazorati ostiga tushishi ehtimolidan qo‘rqib ketishgan. Hokimiyat esa xalq irodasiga qarshi haddan tashqari uzoqqa borishga jur’at eta olmagan va o‘zgartishlarning kuchga kirishiga moratoriy e’lon qildi, keyin esa yerlarni xorijliklarga sotishni butunlay taqiqladi.

Shunga qaramay, Xitoy yumshoq kuch deb ataladigan iboradan foydalanib, o‘z bosimini susaytirmadi — bu ibora Rossiya prezidenti Vladimir Putin sabab keng qo‘llanila boshlandi. Markaziy Osiyo aholisini eng ko‘p xavotirga solayotgan narsa ham aynan mana shu yumshoq kuchdir. Va bu sababsiz emas. Yumshoq kuchning harakati sezilmaydi, u o‘z maqsadlariga yashirincha erishadi. Agar u qachon zo‘ravonlikka aylanishini bila olmasangiz, u holda yumshoq kuch ishonishga arziydimi? Shu nuqtayi nazardan, yumshoq kuch qo‘pol kuchdan yaxshiroq emas va ehtimol undan ham xavfliroqdir.

Xitoyliklar Markaziy Osiyoga nisbatan yumshoq kuchdan qanday foydalanishmoqda va dunyoning qolgan qismiga nisbatan qanday foydalanishlari mumkin? Bu haqda alohida mulohaza yuritgan ma’qul.